- ARCHIWUM PAŃSTWOWE W BIAŁYMSTOKU ODDZIAŁ W ŁOMŻY W LATACH 1952 – 2022

 

W roku 1953 zmieniła się podległość archiwum -  w związku z przemianowaniem w 1952 Archiwum Miejskiego w Warszawie na Wojewódzkie Archiwum Państwowe i powierzeniem jemu nadzoru nad archiwami powiatowymi, placówka ta została instancją zwierzchnią archiwum łomżyńskiego.

Z dniem 1 stycznia 1954 roku, po powołaniu w roku poprzednim Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Białymstoku,  Powiatowe Archiwum Państwowe w Łomży jako działające na terenie województwa białostockiego, zostało podporządkowane temu Archiwum.

To podporządkowanie utrzymuje się do chwili obecnej.

Zmienił się również teren działania – powiat ostrołęcki przeszedł pod nadzór Powiatowego Archiwum Państwowego w Siedlcach, natomiast nadzorem Archiwum w Łomży objęte zostały powiaty: grajewski, kolneński, łomżyński i wysoko – mazowiecki. W związku z powstaniem pod koniec 1954 r. powiatu zambrowskiego, całkowicie wydzielonego z terytorium powiatu łomżyńskiego, zwiększyła się liczba powiatów objętych nadzorem, chociaż teren działania nie uległ zmianie. Po powołaniu w 1954 roku Powiatowego Archiwum Państwowego w Ełku, na wniosek kierowniczki  Archiwum w Łomży, powiat grajewski przeszedł pod nadzór PAP w Ełku. Ostatecznie teren działania PAP ustalony został w 1956 r.[1] , kiedy to nadzorem Archiwum objęte zostały powiaty: kolneński, łomżyński, wysoko – mazowiecki i zambrowski. Ten teren działania utrzymał się aż do 1976 roku.  

Rola powiatowych archiwów państwowych w pierwszych latach ich działalności była znacznie ograniczona i w myśl pierwotnych założeń, sprowadzała się niejako do pośrednika między składnicą akt działającą przy każdej instytucji, a archiwum wojewódzkim, które w tym czasie było właściwym miejscem do wieczystego przechowywania, opracowywania i udostępniania akt. Dopiero Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 lutego 1957 roku w sprawie państwowego zasobu archiwalnego stwierdzające, że materiały archiwalne przechowuje się wieczyście w centralnych, wojewódzkich i powiatowych archiwach państwowych, zmieniło ten stan prawny. Odtąd archiwa powiatowe mogły posiadać stały zasób, opracowywać jego i udostępniać, prowadzić prace regionalne, przeprowadzać kwerendy.

Konsekwencją reformy administracyjnej kraju z dnia 28 maja 1975 roku znoszącej powiaty i przeprowadzającej nowy podział kraju na 49 województw, była również reorganizacja sieci archiwalnej i zniesienie archiwów powiatowych. Nowa organizacja archiwów zaczęła funkcjonować od 1 lutego 1976 roku, na podstawie zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i techniki z 21.01.1976 r. i zarządzenia Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 31 stycznia 1976 r.[2]

Zgodnie z wymienionymi aktami prawnymi, zmieniła się nazwa i teren działania  Archiwum w Łomży. Od 1 lutego 1976 roku nosiło ono nazwę Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży, a terenem działania objęło powstałe w 1975 roku województwo łomżyńskie.

Ustawa  z dnia 14 lipca 1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach[3] zniosła nazwę „wojewódzkie archiwum państwowe”, a wprowadziła jako obowiązującą nazwę „archiwum państwowe”. Od tej daty archiwum państwowe w Łomży nosi nazwę „ Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży”.

Następujące z latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku zmiany w strukturze organizacyjnej archiwów państwowych, nie przyniosły zmian w organizacji archiwum łomżyńskiego, poza znacznym zwiększeniem terytorium działania

Reforma państwa przeprowadzona w 1998 roku nie wpłynęła również na organizację i zakres działania archiwum. Nie zmieniło się także terytorium objęte nadzorem. Zgodnie z obowiązującym statutem Archiwum Państwowego w Białymstoku Oddział w Łomży zasięgiem swego działania obejmuje 44 gminy na terenie powiatów: grajewskiego (7 gmin), kolneńskiego (6 gmin), łomżyńskiego (9 gmin), wysoko – mazowieckiego (10 gmin), zambrowskiego (5 gmin), białostockiego (1 gmina), monieckiego (2 gminy), ostrowskiego (4 gminy) i siemiatyckiego (1 gmina) oraz miasto na prawach powiatu Łomża, położone w województwach mazowieckim (4 gminy) i podlaskim.

Powstałe w 1952 roku Powiatowe Archiwum Państwowe w Łomży, umieszczone zostało w lokalu wynajętym od NBP. Zajmowało 2 połączone ze sobą pomieszczenia w suterenie NBP, przy ul Dwornej 14, o łącznej powierzchni 50 m². W mniejszym mieściło się biuro PAP, a w większym o powierzchni 30 m² magazyn. Dopiero w listopadzie 1953 roku wyposażone zostało w meble biurowe. Wyposażenie magazynu stanowiły regały drewniane o łącznej powierzchni półek 210 m. b.

Warunki pracy  nie były dobre, ponieważ lokal był zimny i wymagał przez cały dzień oświetlenia elektrycznego. Ponadto, w związku z masowo przejmowanymi wówczas aktami, powierzchnia magazynowa była niewystarczająca.

Dzięki staraniom ówczesnej kierowniczki Archiwum w roku 1955 placówka otrzymała nowy lokal. Uchwałą nr 228/55 z dnia 10 listopada 1955 roku,  Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Łomży[4] przekazało w zarząd i użytkowanie Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Białymstoku jeden z obiektów pozostałych po więzieniu łomżyńskim, przy ówczesnej ul. Świerczewskiego 36 – obecnie Aleja Legionów 36. W budynku tym przez szereg lat mieściła się więzienna izba chorych.

Budynek był bardzo zniszczony i wymagał kapitalnego remontu, po przeprowadzeniu którego, archiwum zostało przeniesione do nowego lokalu w 1957 roku. W tym samym budynku archiwum łomżyńskie mieści się do chwili obecnej.

Gmach jest parterowy, ogólna jego powierzchnia wynosi 220 m², powierzchnia magazynowa  - 3 magazyny o łącznej 140 m². Początkowo tylko jeden magazyn wyposażony był w regały drewniane. Budynek ogrzewany był piecami węglowymi. Już po kilku latach zwracano uwagę na nieodpowiednie warunki przechowywania akt[5]. We wszystkich pomieszczeniach panowała wilgoć na skutek złej izolacji fundamentów, grzyb występował wyraźnie na ścianach, wilgotne były również akta.

W roku 1969 przeprowadzono po raz drugi remont kapitalny budynku i w tym samym roku wyposażono obydwa magazyny w regały metalowe. Trzy lata później, w 1972 roku, założono centralne ogrzewanie, co wydatnie wpłynęło na osuszenie budynku.

Remont budynku przeprowadzano jeszcze w roku 1991, 1999, 2011, 2013, 2015 i 2016. Stopniowo też następowała poprawa wyposażenia technicznego, szczególnie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku oraz w XXI wieku. Wtedy to Archiwum otrzymało pierwsze komputery: w 1997 i 1999 roku oraz czytniki mikrofilmów /1996 i 2001/. W 2001 roku uzyskało dostęp do internetu.

Według stanu na dzień 31 grudnia 2001 roku Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży zajmuje budynek o pow. 277, 55 m², w tym: powierzchnia użytkowa – 65,15 m², powierzchnia magazynowa – 162,40 m³. W budynku tym znajdują się: 2 pomieszczenia biurowe, czytelnia wraz z biblioteką, pracownia techniczna i 3 magazyny archiwalne. Wszystkie magazyny wyposażone są w regały metalowe o łącznym metrażu półek ok.900 m. b., co nie zabezpiecza potrzeb Oddziału. Już od kilku lat część zasobu przechowywana jest w Archiwum Państwowego w Białymstoku

Pierwszym kierownikiem Powiatowego Archiwum Państwowego w Łomży była Helena Jakowicka, sprawująca funkcję do 30 września 1952 ro. Po niej z dniem 1 października  1952 roku stanowisko to objęła Donata Godlewska, absolwentka historii Uniwersytetu Łódzkiego, która na tym stanowisku pracowała do 31 grudnia 1983 roku, to jest do dnia przejścia na emeryturę[6]⁹. Zasługi Donaty Godlewskiej dla archiwum łomżyńskiego są niewątpliwe, gdyż to ona praktycznie organizowała go od początku, gromadziła zasób, zajmowała się popularyzacją na szczeblu lokalnym i krajowym.

W okresie 01.02.1984 – 30.04.1985 kierownikiem był Andrzej Skrodzki, a po nim, z dniem 1 maja 1985 roku, stanowisko to objął Leszek Kocoń, absolwent  archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Podyplomowego Studium Archiwistyki UMK w Toruniu, sprawujący to stanowisko do 31 marca 2010 roku. Od 1 kwietnia 2010 roku kierownikiem Oddziału jest Danuta Bzura, która ukończyła studia magisterskie w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Olsztynie na kierunku „Pedagogika kulturalno-oświatowa” oraz Podyplomowe Studium Archiwistyki UMK w Toruniu.

Od początku istnienia  Powiatowe Archiwum Państwowe w Łomży (Oddział w Łomży Archiwum Państwowego w Białymstoku) dysponowało bardzo skromną obsadą kadrową. Do lutego 1969 roku  tylko 2 osobową: kierownik i woźny, dopiero od 1 lutego 1969 zatrudniono trzecią osobę , która objęła stanowisko palacza-woźnej, a dotychczasową woźną przeniesiono na stanowisko manipulanta . Wyższe wykształcenie posiadał tylko kierownik archiwum, natomiast pozostali pracownicy - podstawowe. Osoby te wykonywały również prace typowo merytoryczne, których jakość nie była najlepsza.

Dopiero w 1978 roku placówka otrzymała etat archiwisty, a obsada kadrowa zwiększyła się do 4 osób. Przejściowo w latach 1984 – 1985 zatrudnionych było 5 osób, w tym: kierownik i dwóch archiwistów. W latach 1991 – 1993 archiwum dysponowało tylko 2,5 etatu, od końca 1993 roku dysponuje 3,5 etatu,-.obecnie: kierownik, 2 archiwistów i pracownik gospodarczy zatrudniony na ½ etatu.

 Przy tak małej obsadzie wszyscy muszą umieć robić wszystko. Kierownik odpowiada za całość pracy placówki, prowadzi też prace merytoryczne. Archiwiści zajmują się narastającym nadzorem archiwalnym, obsługą czytelni i opracowują akta. Spośród zatrudnionego obecnie personelu – 3 osoby posiadają wykształcenie wyższe, a jedna średnie.

 

2/ Gromadzenie i rozmieszczanie zasobu.

            Powiatowe Archiwum Państwowe w Łomży działalność swą rozpoczynało praktycznie od zera, gdyż nie odziedziczyło akt, lokali i kadry swoich poprzedników. W pierwszym roku swego istnienia – poza lokalem – nie posiadało ani jednego zespołu akt. Pierwszym zespołem, który wpłynął pod koniec 1952 roku były akta zlikwidowanej Spółdzielni Rolniczo – Spożywczej w Nowogrodzie z lat 1945 – 1949,[7] o rozmiarze 0,33 m. b, który w następnych latach został wybrakowany. Stopniowo zasób ten się powiększał w wyniku przejmowania akt zlikwidowanych na początku lat pięćdziesiątych instytucji. Wśród akt przejętych zdarzały się akta z okresu sprzed I i II wojny światowej. W roku 1955 przejęto z gmin księgi ludności z lat 1899 – 1939, odnalezione w trakcie wizytacji składnic akt w urzędach gmin.[8]  Pierwsze lata działalności generalnie skierowane były na poszukiwanie zasobu archiwum, między innymi poprzez kontrole wszelkich składnic akt i punktów skupu makulatury, gdzie starano się odnaleźć materiały archiwalne.

Po pięcioletnim okresie istnienia, na koniec 1957 stan zasobu archiwalnego wynosił 60 zespołów o rozmiarze  135 mb akt. Po dziesięciu latach – na dzień 31 grudnia 1962 roku- zasób ten wynosił 104 zespoły o rozmiarze 90 mb akt.

Charakterystyczną cechą tego okresu było, że przejmowano wszystkie akta – również i kategorii B, które dopiero po pewnym okresie brakowano w Archiwum. Fakt ten potwierdza wymieniony wyżej zasób archiwum, gdzie mimo zwiększenia ilości zespołów zmniejszył się ich metraż.

            Lata sześćdziesiąte przyniosły nie tylko ilościowe, a przede wszystkim jakościowe wzbogacenie zasobu Archiwum w Łomży. W tych to latach trafiły do Łomży znaczne partie akt dziewiętnastowiecznych, wytworzonych przez władze i urzędy niższego szczebla Guberni Łomżyńskiej, a dotyczące terytorium objętego obecnym zasięgiem działania PAP. Pierwsza partia akt trafiła do archiwum w 1964 roku.. Były to rewindykowane z ZSRR akta sprzed 1914 roku, które w ramach scalania między archiwalnego zostały przekazane przez Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku. Większość z nich stanowiły pojedyncze akta gmin, ale były i nabytki cenne. Między innymi: Magistrat miasta Łomży – 25 j. a., Zarząd Gminy Miastkowo  - 36 j.a., Sąd Gminny III Okręgu powiatu wysokomazowieckiego – 181 j.a., Łomżyńskie Gimnazjum Żeńskie – 28 j.a. Tą drogą zasób archiwum wzbogacił się o 40 zespołów akt.

W tym samum roku archiwum wzbogaciło się o jeszcze jeden cenny nabytek – Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Łomży przekazało plan miasta Łomży okolic  z 1801 roku – kopia z 1863 r.

Otrzymane w 1964 roku akta gmin, w roku następnym /1965/ zostały włączone do akt zarządów gminnych z lat 1945-1950.

Znacznie większą partię materiałów archiwalnych otrzymało PAP w 1969 roku, kiedy to Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie przekazało do Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Białymstoku ocalały zasób Archiwum Państwowego w Łomży. Wśród otrzymanych wówczas materiałów szczególnie cenne stanowiły:

• Akta zarządów powiatowych: kolneńskiego/26 j.a./, łomżyńskiego /dopływ – 1371 j.a./ i wysoko-mazowieckiego/5530 j.a./ z lat 1866 – 1918;
• Komisji ds. Wyborów do Dumy Państwowej wymienionych wyżej powiatów z lat 1905 – 1907 /63 j.a./;
• Urzędów do spraw Powinności Wojskowej: kolneńskiego (4 j. a.) i wysokomazowieckiego (290 j.a.) z lat 1869 – 1917;
• Łomżyńskiej Powiatowej Komisji do spraw Spisu Ludności z lat 1896-1897 /68 j.a./;
• Naczelników Straży Ziemskiej powiatów kolneńskiego/1 j.a./, łomżyńskiego/412 j.a./ i wysoko-mazowieckiego/127 j.a./ z lat 1867 – 1917;
• Komitetu Trzeźwości powiatów łomżyńskiego/117j.a./i wysoko-mazowieckiego/6 j.a./ z lat 1898 – 1915;
• Więzienia Łomżyńskiego z lat 1888 – 1917/118j.a./;
• Akta Sądów Pokoju i Komorników z lat 1802 – 1914. Ten nabytek był szczególnie cenny, gdyż przekazane wówczas akta sądowe liczyły 20 882 j. a.

Ogółem przejęto wówczas 30 679 j.a.¹²

Rok wcześniej, w 1968 roku, Archiwum Główne Akt Dawnych  w Warszawie, przekazało bezpośrednio do Archiwum w Łomży, 7 zespołów akt ocalałych z zasobu przedwojennego Archiwum Państwowego, spośród których szczególnie cenne stanowiły:

• Zarząd Policmajstra Łomżyńskiego 1867 – 1918 530 j. a.
• Komisarz Obwodu Łomżyńskiego i Naczelnik Powiatu Łomżyńskiego z lat 1816 – 1866                                                      106 j. a.
• Zarząd Powiatowy Łomżyński z lat 1867 – 1918 4 842 j. a.

W latach 1967 – 1969 zasób archiwum łomżyńskiego wzbogacił się o akta stanu cywilnego gmin wyznaniowych żydowskich oraz parafii prawosławnych z terenu objętego jego właściwością terytorialną. Akta te były przekazywane bądź z właściwych terytorialnie urzędów stanu cywilnego lub z innych archiwów, np. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy w roku 1967 przekazało 23 księgi gminy wyznaniowej żydowskiej w Wysokiem Mazowieckiem z lat 1845 – 1930, które otrzymało z Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Golubiu – Dobrzyniu razem z księgami żydowskimi tej gminy.¹³

Po dwudziestu latach działalności, na koniec 1972 roku zasób Powiatowego Archiwum Państwowego w Łomży wynosił 199 zespołów akt o rozmiarze 244 m.b.

47 838 j. a. i był mniejszy od zasobu z roku 1969 o 15 zespołów. Przyczyną tego stanu rzeczy było nie tylko zmniejszenie intensywności przyjmowania akt, a przede wszystkim ich brakowanie oraz przemieszczanie zasobu między poszczególnymi archiwami. W okresie tym notuje się intensywne porządkowanie akt, połączone z ich brakowaniem oraz łączenie szczątków akt różnych zespołów w zbiory. Brakowano nie tylko poszczególne jednostki, ale nawet całe zespoły akt, np. całkowicie wybrakowano akta przejętych w latach pięćdziesiątych urzędów skarbowych.

W ciągu lat siedemdziesiątych zasób Archiwum w Łomży podwoił się. Większe wpływy akt miały miejsce w roku 1973, kiedy to zasób zwiększył się o 92 zespoły akt, przede wszystkim w wyniku przejęcia akt zlikwidowanych gromadzkich rad narodowych  oraz w roku 1975, kiedy to przejęto akta zlikwidowanych powiatów. Do ciekawszych nabytków z tego okresu należą dopływy do akt miasta Łomży, 5 j.a z lat 1923-1929, przekazane przez Powiatowe Archiwum Państwowe w Będzinie, a odnalezione w trakcie porządkowania zasobu tego archiwum oraz akta stanu cywilnego gmin wyznaniowych żydowskich z terenu byłego powiatu grajewskiego, przekazane przez Archiwum Państwowe w Ełku. Według stanu na dzień 31 grudnia 1980 roku  Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku Oddział w Łomży przechowywało 404 zespoły akt w ilości 52 371 j.a.

Lata osiemdziesiąte to powolny wzrost zasobu, w ilości 4 – 6 nowych zespołów rocznie oraz dopływy do już posiadanych zespołów. Większy dopływ akt miał miejsce w 1990 roku, kiedy to przejęto zlikwidowane archiwum Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Łomży. W porównaniu z rokiem 1989, w roku 1990 zasób zwiększył się o 61 zespołów i  82 mb akt, osiągając na koniec 1990 roku  stan: 507 zespołów o rozmiarze 550 mb akt, w ilości 42 565 j.a.

Nowe zespoły przejmowane w latach dziewięćdziesiątych to przede wszystkim akta stanu cywilnego parafii rzymsko – katolickich, urzędów gminnych,  zlikwidowanych urzędów i instytucji szczebla wojewódzkiego oraz akta sądowe z lat 1944 – 1950.

Ważnym nabytkiem z tego okresu są mikrofilmy akt stanu cywilnego parafii rzymsko – katolickich obejmujące akta nawet XVII wieczne w niektórych parafiach, przekazane przez Archiwum Państwowe w Białymstoku oraz oryginały akt metrykalnych Parafii Rzymsko – Katolickiej w Łomży z lat 1597 – 1826/ akta urodzeń od 1597 roku, zgonów od 1696 roku, małżeństw od 1608 roku/ przekazane przez NDAP.

            Na dzień 28 lipca 2022 roku zasób Archiwum Państwowego w Białymstoku Oddział w Łomży to 841 zespołów archiwalnych w ilości 182 587 jednostki archiwalne o rozmiarze 1 386,86 metra bieżącego akt.

            Obecny zasób Archiwum Państwowego w Białymstoku Oddział w Łomży zgromadzony został w ciągu siedemdziesięciu lat. Na jego kształt w dużym stopniu miało wpływ miejsce archiwum łomżyńskiego w strukturze archiwów państwowych. Fakt ten spowodował, że nie odzyskało ono zasobu swoich poprzedników, a  i akta wytworzone w ostatnim siedemdziesięcioleciu  na terenie objętym zasięgiem jego działania, nie wszystkie trafiły do jego zasobu.

 

Danuta Bzura

 

[1] Zarządzenie Nr 4 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 1 marca 1956 r. w sprawie zasięgu terytorialnego archiwów państwowych

[2] Zarządzenie Nr 1 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 31.01.1976 oraz Pismo Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 9 kwietnia 1976 r. w sprawie reorganizacji sieci archiwów państwowych

[3] Dz. U. Nr 41, poz.216

[4] APŁ – Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Łomży, sygn.59, k.224

[5] APBŁ, Akta własne – protokół wizytacji kompleksowej NDAP  19.05.1967

[6] APB – akta osobowe Donaty Godlewskiej

[7] APŁ, Akta własne- sprawozdanie z działalności na 1952 r.

[8] APŁ, Akta własne – Sprawozdanie z działalności za 1955 r

Autor: Danuta Bzura